گفتگو از آب، جایگاه و نقشِ آن در زندگانی انسان سخن تکراری است. در فرهنگ ایران، آب، مقدس و بُن مایه حیات است. مقدار آب حاصل از نزولات آسمانی در ایران، بسیار کم و آنچه نازل می شود یک سوم آن اختصاص به آبریز خزر دارد و یک سوم آن نیز در فلات مرکزی با مساحت 50% کل کشور می‌بارد و توزیع مکانیِ بقیه نزولات نیز یکنواخت نیست.

خط‌الرأسِ سلسله جبال‌البرز، در جنوبِ خود، دشتِ فراخی را تشکیل داده است که در جنوب آن، کویر مرکزی و در شمال این کویرِ مرکزی، تا دامنه سلسله جبار البرز، شهر تاریخی سمنان قرار دارد. گرمسار در باختر و دامغان در خاور، با سمنان همسایه‌اند. دامنه شمالی این شهر به دلیل مجاورت با سلسله جبار البرز، برخوردار از هوای سرد است. سلسله البرز با بلندای 3200 متر، با قلّه معروفِ (نِی زُوا neyzovâ) در شمال غربِ شهمیرزاد، شهر سمنان را از موهبت بادهای نم‌آلودِ دریای مازندران و جنگل‌های سرسبزِ آن محروم ساخته و شهر از مجاورتِ این همسایه همیشه سبز، تمتع آب و هوائی بر نمی‌گیرد. امّا دشتِ گسترده کویر، با سخاوتِ تمام، بادهای گرم و خشکِ خود را نثار این شهر می‌کند.  

موقعیتِ اقلیمی سمنان، این منطقه را در کنار مناطقِ خشک و کم آب نشانده است. به گونه‌ای که همواره برای مصارفِ کشاورزی و صنعتی در عذاب بوده است.

جز رودخانه‌ای که آب و شیوه تقسیم آن موضوع اصلی این بخش است، رودخانه دائمیِ دیگری در این شهر وجود ندارد، اگر هم دارد، تنها در ایّامِ بارندگی و جاری شدن سیلاب هاست و اندکی بعد که جریان سیلاب‌ها قطع می‌شوند، تا سیلابی دیگر، خشک باقی می‌مانند.

آبِ سمنان، که از این پس وارد موضوع اصلی تقسیم آن می‌شویم، از محلّی در هیجده کیلومتری شمال این شهر، از زیرِ کوه‌های شهمیرزاد سرچشمه گرفته، به جانب درگزین و چهل تن و با پیوستنِ رشته قنات‌ها و چشمه‌سارهای درگزین، رودخانه گلِ رودبار را تشکیل داده و به سوی شهر سمنان و مزارع آن جریان می‌یابد.

نظام آبیاری سمنان به شیوه استخری و بر مبنای نوبت بندی در برداشت آب برای هر فرد است و دارای نظام خاص می‌باشد. شیوه تقسیم آب در سمنان، از روش‌هایی نظیر تقسیم آب زاینده رودِ اصفهان که مبتکرِ آن شیخ بهائی دانسته شده قدیمی‌تر است. شیوه تقسیم آب سمنان را به شیخ علاء‌الدوله سمنانی (657- 736 ه.ق) نسبت می‌دهند. 

آب سمنان، پس از این که حدود دو کیلومتر از آخرین مزرعه مسیر رودخانه گذشت، در محلّی به نام آب پخش کن (پارا pârâ) می‌رسد. پارا، ستادِ مرکزیِ تقسیمِ آبِ استخرهای ششگانه سمنان بود. بخش مهم قوانین و مقررات عرفی حاکم بر تقسیم آب سمنان از همین نقطه پارا به بعد است. در این نظام، آب در سه مرحله تقسیم می‌شد:

1. تقسیم آب رودخانه گل رودبار بین روستای درجزین و شهر سمنان.

2. تقسیم آب در محل پارا (آب پخش کن) که آب آن به پنج قسمت و به شش استخر شهر می‌رساند.

3. تقسیم آب هر محله.

رودخانه گل رودبار پس از عبور از روستای درجزین (درگزین)، در شمال شهر سمنان، به آب پخش‌کن می‌رسد. در این محل، جهت تنظیم آب، از روی شش بَرجَم (به زبان سمنانی، بَرجُم barjom) که به شکل پلکانی قرار گرفته‌اند، عبور می‌کند تا مسطح و یکنواخت شود. در محل برجم ششم در حالی که به سبب عبور از روی بَرجُم‌ها کاملاً مسطح و دارای ضخامت یکنواخت شده (برجَنِ بزرگ)، به پنج قسمت نامساوی تقسیم می‌شود (نسبت به سهم هر استخر) و توسط پنج نهر (1. نهر جنبدان مربوط به استخرهای لتیبار و شاهجوی 2. نهر ناسار و اسفنجان و چوب مسجد 3. نهر کدیور 4. نهر کوشمغان 5. نهر زاوقان) به سمت شش استخر سرازیر می‌شود.

در مکانی که مشرف به این بَرجُم‌ها است، اتاقکی جهت نگهبانی ساخته شده است که در آن «پارابان» مستقر شده و بر جریان تقسیم آب نظارت دارد. پارابان با مشارکت و بر مبنای اعتماد عمومی مردم انتخاب می‌شد.

در نظام آبیاری سمنان، شش استخر ذخیره آب در محله‌های مختلف شهر پیش‌بینی شده بود. استخر زاوقان، استخر کوشمغان، استخر کدیور، استخر باغ فیض (برای دو محله ناسار و اسفنجان)، استخر لتیبار و استخر شاهجو.

چهار استخر اول در جایگاه پیشین خود قرار دارند، فقط استخر لتیبار درزمان ساخت میدان منوچهری، تخریب شده و به پارک سنگی منتقل شده است. شکل فیزیکی این پنج استخر نیز تغییر یافته و با سیمان و سنگ بازسازی شده و ورود و خروج آب با تجهیزات مکانیکی کنترل می‌شود. البته همچنان مدیریت و نظام حقابه طبق نظام قدیم برقرار است.

هر استخر شامل اجزای زیر است: 1. ورودی 2. حجم آب موجود 3. خروجی (کُلَه kola).

کُل آبی که از بَرجُنِ کبیرِ پارا سرازیر می‌گردد، 32 پِی (1) ارزیابی شده است. این 32 پِی به نسبت زیر بین استخرها توزیع می‌گردد:

1. نهر جنبدان شامل دو استخر لتیار (5 پِی) و استخر شاهجو (5 پِی)

2. نهر ناسار و اسفنجان 8 پِی

3. نهر کدیور 5 پِی

4. نهر کوشمغان 4 پِی

5. نهر زاوقان 5 پِی

در تقسیم آب، اشخاصِ حقیقی و حقوقی دخیل خواهند بود که وظایف هر یک از مسئولین گروه آبیاری استخرهای سمنان به شرح زیر است:

1. آب بر: مالک و صاحب حقابه که مالکیتِ رسمی آب از طریقِ ارث یا خرید یا اجاره به او منتقل می‌شود.

2. رئیس رودخانه: فرد برگزیده اهالی سمنان برای مراقبت از جریان عمومی آب رودخانه و مسیر آن تا پارا.

3. امین: کسی که از مالکان آب ناظر بر آب رودخانه است و طبق ضوابط، آبی را که به سمنان جریان می‌یابد، باز می‌کند یا می‌بندد. 

4. پارابان (به زبان سمنانی: پارابُن pârâbon) : شخص یا اشخاصی که در «آب پخش کن» در اتاقک مخصوص مستقر و بر حفظ و حراستِ آب نظارت می‌کنند.

5. قانون دار: فردِ منتخبِ واجد شرایطی که دفتر کا آب (قانون میاه) در اختیار اوستو محاسباتِ مربوط به آبِ سهمِ مردم و تغییراتِ مالکیتِ آب را ثبت می‌کند.

6. انگارنویس: کسی که تمام محاسباتِ آبِ اشخاص در یک استخر را بر عهده دارد و بر اساس فهرست و میزانی که از سوی قانون دار به او ابلاغ شده، آب سهم هرکس را در زمان معیّن، مشخص می‌کند.

7. مَرِّه دار (یا: مَرَِّه بان): این شخص رابط بین انگارنویس و استخربان است، وی کسی است که صورت یا طومارِ افراد و آب سهم آنها را که انگارنویس، روز قبل در اختیار او قرار داده، هر بامداد برای استخربان می آورد و استخربان با نظر او آب را تقسیم می‌کند.

8. استخربان (به زبان سمنانی: اَِستالَه بُن εstâlabon): فردی که مدیریتِ استخر در ورود و خروج آب، باز و بستن (کُلَه kola توپی مخصوص بستن آب خروجی استخر) و مراقبت از هرز نرفتنِ آب و امور عمومی استخر با اوست.  

9. عمله‌دار (تقسیم کننده آب): فرد یا افرادی که تقسیم آب از استخر تا مزارع را در جوی های کوچکتر بر عهده دارند.

شایان ذکر است که زارعین یا دارندگانِ آب همه روزه طبق مدارِ گردش آب (درجان) به استخرهای مربوط به خود رفته و سهمیه یا حقابه خود را طبق مَرِّه (2) از آب استخر می‌گیرند.

درجان: دوران یک نوبت آب یا مدار گردش آب در سمنان، پانزده شبانه روز است که به آن درجان گفته می‌شود.. 

========================= 

* بیشترین قسمت این بخش برداشت آزادی است از متنِ کتاب (شیوه سنتی تقسیم آب در سمنان. تألیف زنده یاد محمد احمدپناهی (پناهی سمنانی). ناشر سمیرا/ پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور. چاپ اول. سال 1381

========================= 

(1) پِیpey (پاها): واحد سنجش آب استخر.

(2) مَرِّه: صورتی است که انگارنویس هر روز در آن اسامی و مقدار آب سهم نوبت داران آب را در آن می‌نویسد و به مره دار می‌دهد.