محمدصالح حائری مازندرانی (۱۲۹۸/۱۲۹۷ق ـ ۱۳۹۱ق) معروف به علامه سمنانی از علمای شیعی متبحّر در فلسفه مشاء، فقه و اصول، کلام و تفسیر و شعر و ادب در قرن چهاردهم بود. او در دوران تسلط بیگانگان، با مشاهده اوضاع و احوال به حکم وظیفه دینی و صنفی، ساکت ننشست و به مبارزه با استعمار و استبداد پرداخت. حائری در مسجد جامع بابل علیه رضاخان سخنرانی کرد و این کار سبب دستگیری وی شد. وی مدت نه ماه زندانی و سپس به سمنان تبعید شد.
ولادت و نسب
محمدصالح حائری در ۱۲۹۷ق/۱۲۵۸ش و به قولی در ۲۸ رجب 1298ق، در کربلا متولد شد. اصل وی از بابل مازندران بود، اما به سبب اقامت طولانی‌اش در سمنان، سمنانی نیز خوانده شده است.
پدرش میرزا فضل‌الله مجتهد حائری مازندرانی (متوفی ۱۳۰۵ش)، از فقهای امامیه متولد بابل بود که پس از تحصیلات مقدماتی در بابل به نجف هجرت کرد. جد محمدصالح، شیخ‌معین‌الدین قاسمی، از شاگردان علامه مجلسی و از مجتهدان طراز اول عصر خود بود. محمدصالح حائری مازندرانی در ۲۱ دی ماه ۱۳۵۰ش/۱۳۹۱ق در سمنان درگذشت و در حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد.
تحصیلات و اساتید
محمدصالح حائری مازندرانی در کربلا ادبیات عرب را نزد ملاعلی معروف به سیبویه و ملاعباس معروف به اخفش و فقه و اصول را نزد پدر و برادربزرگش شیخ علی علامه فرا گرفت.
در ۱۳۱۲ق، آخوند خراسانی در سفری به کربلا، در پی آشنایی با حائری به استعدادش پی برد و او را با خود به نجف برد.
حائری در نجف، در فقه و اصول از شاگردان خاص آخوند خراسانی شد تا جایی که وی در تدوین نهایی کتاب کفایةالاصول خود به یادداشت‌های درسی این شاگرد خود توجه داشت.
علامه سمنانی در مجلس درس فقه و اصول میرزا حسین خلیلی تهرانی، تنهاشاگرد صاحب جواهر که در آن زمان در قید حیات بود، شرکت می‌کرد. وی در علوم عقلی شاگرد حاج ملااسماعیل بروجردی حائری، از استادان حکمت و ریاضی بود.
حائری دوازده سال در نجف به تحصیل و تدریس و تألیف پرداخت و اجازات متعددی در اجتهاد و روایت دریافت نمود.
فعالیت‌های مذهبی، علمی و سیاسی
حائری در ۱۳۲۴ق، به ایران آمد و به بابل رفت و به تدریس، وعظ و اقامه جماعت پرداخت و از مراجع تقلید گردید.
حضور علامه سمنانی در بابل هم‌زمان بود با دوران تسلط بیگانگان، وی با مشاهده اوضاع و احوال به حکم وظیفه دینی و صنفی، ساکت ننشست و به مبارزه با استعمار و استبداد پرداخت.
وی در یکی از سخنرانی‌هایش در مسجد جامع بابل با صراحت گفت: «هر کس با قرآن مخالفت کند کافر است اگر چه رضاخان باشد.» سخنرانی شدید علامه سمنانی در مسجد بابل سبب دستگیری وی شد. ایشان مدت نه ماه زندانی و سپس به سمنان تبعید شد.
محمدصالح حائری در سمنان نیز به تدریس و تألیف و اقامه جماعت پرداخت. منزل وی در بابل و سمنان محل تجمع اهل علم و ادب با گرایش‌ها و عقاید مختلف بود. جلال‌الدین همایی، بدیع‌الزمان فروزانفر، نیما یوشیج و محمدتقی جعفری، از جمله کسانی بودند که با او مراوده داشتند و از او تجلیل کرده‌اند.
علامه سمنانی علاوه بر اجازه اجتهاد، دارای اجازه روایت نیز بود، برخی از اجازات وی عبارتند از اجازه از:
پدرش شیخ فضل‌الله حائری مازندرانی.
برادرش علی علامه حائری.
حاج میرزا حسین خلیل تهرانی.
حاج میرزا حسین نوری.
روایت کنندگان
اسامی برخی از عالمانی که از علامه سمنانی اجازه روایت دریافت کرده‌اند، عبارتند از:
سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی
شیخ جلال‌الدین علامه حائری
سید فخرالدین امامت کاشانی
حاج حسین مقدس مشهدی شاهرودی
سید عزیزالله امامت کاشانی
شیخ مهدی شرف‌الدین
سید عباس کاشانی
حسین عمادزاده کاشانی
از نگاه دیگران
سید محمدمهدی اصفهانی کاظمینی (متوفای ۱۳۹۱ق) دربارهٔ او می‌نویسد: «شیخ محمد صالح… اکنون یگانه مرجع تقلید مهم مازندران است، تألیفات خوبی دارد که بر فراوانی فضل و وسعت دایره اطلاعات و فزونی دانشش دلالت می‌کند.»
محمد تقی جعفری تبریزی او را نابغه‌ای عظیم‌الشأن معرفی کرده است. وی می‌گوید: «علامه مردی بسیار با فضل بود، مخصوصا ادبیات عربی اش خیلی قوی بود… اطلاعات فلسفی‌اش هم خیلی زیاد بود، در اصول هم حد بالایی داشت.»
محمدهادی امینی دربارهٔ او می‌نویسد: «شیخ محمد صالح… از فقیهان و عالمان بزرگ جهان اسلام و از استادان مسلم در فقه اصول و از مولفان و پژوهشگران و محققان بزرگوار است.»
محمدرضا حکیمی علامه را چنین معرفی می‌کند: «حضرت علامه سمنانی، از علمای بزرگ و بسیار کم مانند اسلام است در سده گذشته و جامع، معقول و منقول به معنای وسیع و ژرف تعبیر، و صاحب اطلاعات و معلوماتی پهناور و مجتهد در فلسفه و تحقیقات فلسفی، نقاد تیز هوش و پرتوش و توان مباحث فلسفی، بویژه اصول و مبانی حکمت متعالیه در عین رعایت تعادل، و با اشاره و به ارزشمندی نکته‌هایی در خور ارزش که در فلسفه صدرایی مطرح گشته است.»
شاگردش عبدالرفیع حقیقت می‌نویسد: «یکی از دانشمندان به نام و علمای بزرگ اسلام در عصر حاضر، آیت‌الله آقا شیخ محمد صالح حائری مازندرانی (سمنانی) است.»
آرای فلسفی
حائری در فلسفه، برخلاف اندیشه غالب حکمای معاصر خود، قائل به اصالت ماهیت بود. وی قول به اصالت وجود را مقدمه نظریه وحدت حقیقت وجود و سنخیت حقیقی بین واجب تعالی و ممکنات، و این را خلاف دعوت انبیا و مسلّمات قرآن کریم مبنی بر تنزیه واجب تعالی از سنخیت و شباهت با مخلوقات دانسته است. او تلاش خود را در اثبات اصالت ماهیت و تباین حقایق موجودات، جهاد اکبر فی‌سبیل‌اللّه می‌دانست.
همچنین حائری مازندارنی، منکر وجود ذهنی، اتحاد عاقل و معقول به معنای مشهور و سنخیت علت و معلول بود.
از دیگر آرای او، اعاده معدوم و حدوث عالم، شایان ذکر است.
محمدصالح حائری ضمن بیان این‌که در آثار ابن‌سینا سخنی دالّ بر اصالت وجود نیافته و همین کافی است که او را قائل به اصالت ماهیت بدانیم، کوشیده از سخنان ابن‌سینا آنچه را که ظاهراً عبارات آن موافق اصالت ماهیت است، به عنوان شاهد صدق ادعای خود بیاورد.
در عرصه شعر و ادبیات
محمدصالح حائری مازندرانی از ذوق شعری نیز برخوردار بود. اشعار عربی و قصاید بلند ایشان را از قدیم در حوزه‌های ادبی نجف هم‌طراز آثار شاعران برجسته عرب به شمار آورده‌اند. مانند قصیده بلند نونیه نبویه و قصیده بدیعیه.
علی اسفندیاری (نیما یوشیج) (متوفای ۱۳۳۸ش) شاعر نوپرداز در نامه‌ای خطاب به علامه می‌نویسد: «مخصوصا به تو، تو خطاب می‌کنیم برای تو که در مازندران فرد هستی. گمان نمی‌برم میزانی برای تعیین مقدار توفیق صالحین یک قوم بهتر از وجود شخص صالحی در آن قوم باشد.»
همچنین یوشیج در قصیده‌ای در وصف علامه مازندرانی آورده است:
شهریار درباره وی گفته است:
منم که طالح درمانده‌ام در این فکرت
ابونواس و غزالی و طوسی، این سه تویی
تویی که صالحی ای حایری زمن مگریز
که کس نخوانده و نشناسدت به حق تمیز
(نیما یوشیج، نامه‌ها، ص ۳۶۱).
آثار
آثار علامه سمنانی اعم از کتاب و رساله به سیصد مجلد تحت عناوین فقه، اصول فقه، تفسیر، کلام، منطق، فلسفه، دعا، ادبیات مندرج است،
برگرفته از سایت ویکی پدیا.
پژوهش: ذبیح‌الله وزیری (وزیری سمنانی)
1399/03/18
