عنوان اقوام درجه یک و درجه دوی نسبی و سببی:

پدر : پییَه piya

مادر : مِی mey        

فرزندان، پدر را «بَبَه baba» یا «آقاجان» و مادر را «نَنَه nana» صدا می­‌زنند.

ضرب‌المثل­های مناسب:

: پییَه وُ مِی هنونییَن مَِچَِتی بَر، نَه مَِشید ژون بُوْوَِت، نَه مَِشید ژون بَِسوزَِنا.

piya vo mey. hanuniyan mεčεti bar. na mεšid žon bowvεt. na mεšid žon bεsuzεnâ.

: پدر و مادر، به مانند دَرِ مسجد هستند، نه می‌­توان آنها را کند، نه می­‌توان آنها را سوزاند.

ضرب‌المثل سمنانی به حرمت مادر:

: مِی دَِربیت فَقیرَه بو، وِیتَِرییَه کو پییَه دَِربیت اَرباب بو.

mey dεrbit faqira bu. veytεriya ko piya dεrbit arbâb bu.                          

: مادر داشته باشی فقیر باشد، بهتر است که پدر داشته باشی ارباب باشد.

چند جمله قصار در مورد حرمت پدر و مادر، از گفته‌های نگارنده:

&: پییَه جَِلتی کَِتابی زَندگی یَه وُ مِی شیرازِیی کَِتابی.

.piya jεlti kεtâbi zandεgiya vo mey širâzeyi kεtâbi 

: پدر جلد کتاب زندگی است و مادر شیرازه کتاب.

&: پییَه چادَِرَه وُ مِی تیرَِکِه، تیرَِکَه بَکِِه، چادَِر هیمَِخُسِه

 piya čâdεra vo mey tirεke. tirεka bake čâdεr himεxose.                             

: پدر چادر خانواده است و مادر تیرک آن، تیرک بشکند، چادر فرو می‌­ریزد.

&: پییَه وُ مِی هَنونییَن تَسبیی نا، وَچِه، تَسبییَه دُوْنِه، تَسبییی نا بُوْسییِه، دُوْنِه وَِلُوْ مابین.

 .piya vo mey. hanuniyan tasbiyi nâ. vače. tasbiya downe, tasbiyi nâ bowsiye, tasbiya downe vεlow mâbin

: پدر و مادر به مثلِ نخِ تسبیح هستند، بچه‌ها دانه‌های تسبیح، نخِ تسبیح پاره شود، دانه‌ها متفرق می‌­شوند.

============== 

برادر: بَِرِه bεre، جمع برادرها: بَِرِی bεrey، خواهر: خووْآکَه xuwâka ، جمع: خوواکی xuwâki،  برادر و خواهرها: بَِرِی خووْآکی bεrey xuwâki

فرزندان، پدر را «بَبَه baba» یا «آقاجان âqâ jân» و مادر را «نَنَهnana» صدا می‌­زنند.

ضرب‌المثل مناسب :

: بَِرِی خووْآکی، هُشتُن گوشتی تُوْنی بَخورَن، هُشتُن اَستَِقُنی دیری مَنَِوَِنَن

 bεrey xuwâki hošton gušti towni baxoran. hošton astεqoni diri manεvεnan.

: برادر و خواهر، گوشت تنِ یکدیگر را بخورند، استخوان یکدیگر را به دور نمی‌اندازند.

============== 

زن بابا: پییَِر جَِنّییَه piyεr jεnniya    

زن بابا از نظر مادر «هَوْو»: اُوْوَِسنییَه owvεsniya    

هریک از زن‌های بابا، از نظر یکدیگر «هوو» هستند. 

ضرب‌المثل مناسب:

: وَختی کو مِی دَِنَِبو، ناچاری پی پییَِر جَِنینَه مَِشید بات «نَنَه».

vaxti ko mey dεnεbu. nâčâri pi piyεr jεnina mεšid bât nana.

: وقتی که مادر نباشد، از ناچاری به زن بابا می‌­توان گفت «مادر».

بچه‌های هَوُو از نظر یکدیگر:

اگر پسر باشد: اُوْوَِسنین پیر owvεsnin pir  یعنی: پسرِ هوو.

اگر دختر باشد: اُوْوَِسنین دُتَه owvεsnin dota  یعنی: دختر هوو.

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان: اُوْوَِسنین وَچِه owvεsnin vače  یعنی: بچه‌های هوو.

ضرب‌المثل مناسب:

: اُوْوَِسنییَه بَخُسِه، ژین وَچَه مَنَِخُسِه. owvεsniya baxose. žin vača manεxose.            

: هَوْو آرام بگیرد، بچه‌اش آرام نمی­‌گیرد. یعنی: بچه هوو، طلبکارتر از خودِ هوو است.

============== 

بچه‌های دو یا چند هَوُو:

اگر پسر باشد: جووْآزَه بَِرِه juwâza bεre  یعنی: برادر ناتنی.

اگر دختر باشد: جووْآزَه خووْآکَه juwâza xuwâka  یعنی: خواهر ناتنی.

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان: پییَِر جَِنین وَچِه piyεr jεnin vače    

یعنی: بچه‌های زن بابا.

بچه‌های شوهر، از نظرِ زن بابا:

اگر پسر باشد: شی پیرši pir : پسر شوهر

اگر دختر باشد: شی دُتَه ši dota : دختر شوهر.

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان: شی وَچِه ši vače : بچه های شوهر.

============== 

اگر زنِ بچه‌داری، شوهرش فوت یا متارکه کرده باشد و مجداً ازدواج کند، این مرد از نظر فرزندانِ زن: نَنِن شی nanen ši یا : مار شی mâr ši یا : مارَه شی mâra ši یعنی، شوهرِ مادر، نامیده می‌­شود. فرزندان این زن و شوهر نسبت به یکدیگر ناتنی: جووْآزَه وَچِه juwâza vače  یعنی: بچه‌های ناتنی می‌باشند.

فرزندِ پسرِ این زن از نظر شوهرِ جدید: جووْآزَه پیر juwâza pir  یعنی، پسر ناتنی یا فرزند خوانده و فرزند دختر این زن از نظر شوهرش: جووْآزَه دُتَه juwâza dota  یعنی، دختر ناتنی یا دختر خوانده، می‌­باشد.

ضرب‌المثل مناسب: 

: چُندَِر، گوشت مَنَِبو، جووْآزَه پیر، پیر مَنَِبو.

 čondεr gušt manεbu. juwâza pir. pir manεbu.                                           

: چغندر گوشت نمی­شود، پسر ناتنی، پسر نمی‌­شود.

============== 

اقوام شوهر:

پدر شوهر: شی پییَه ši piya  

مادر شوهر: شی­مِی  šimey

برادر شوهر: شی­بَِرِه šibεre  

خواهر شوهر: شی­خووْآکَه  šixuwâka  

اقوام شوهر به طور عام: شی مَرتُمی  šimartomi  

ضرب‌المثل مناسب:

: شی مِی، تَلِه، شی­خووْآکَه، تَلَه تُرش. simey. Tale. šixuwâka. tálatorš.                 

: مادر شوهر، تلخ است، خواهر شوهر، تلخ و ترش.

============== 

وابستگانِ برادرِ شوهر:  

زنِ برادرِ شوهر: یِرییَه yeriya  یعنی: جاری.

فرزندِ برادرِ شوهر، اگر پسر باشد: شی­بَِرار زییَه šibεrâr ziya  یا: یَِرین پیر yerin pir

فرزندِ برادرِ شوهر، اگر دختر باشد: شی­بَِرار زییا šibεrâr ziyâ  یا: یِرین دُتَه yerin dota

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان برادر شوهر: شی­بَِرار زییِه šibεrâr ziye  یا : شی­بَِرار وَچِه  šibεrâr vače  یا : یِرین وَچِه yerin vače   

ضرب‌المثل مناسب:

: دو اُوْوَِسنی هُمدیگَِرُن هَلِه تُوْن مَِکَِرَن، دو یِیری، هُمدیگَِرُن هَلِه تَیی اییَه تَلین مَِنَِندَن.

  do owvεsni homdigεron hale town mεkεran. do yεri homdigεron hale tayi iya talin mεnεndan.                                                                                              

: دو هوو (بالاخره) لباس یکدیگر را می‌­پوشند، (ولی) دو جاری، لباس یکدیگر را در یک بقچه نمی‌گذارند.

============== 

وابستگان خواهرِ شوهر : 

همسرِ خواهرِ شوهر: شی­خووْآکَِر شی  šixuwâkεr ši  

فرزندِ خواهرِ شوهر، اگر پسر باشد: شی­خووْآکَِر زییَه šixuwâkεr ziya     

فرزندِ خواهرِ شوهر، اگر دختر باشد: شی­خووْآکَِر زییا  sixuwâkεr ziyâ  

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان خواهر شوهر: شی­خووْآکَِر زییِه šixuwâkεr ziye  یا : شی­خووْآکَِر وَچِه šixuwâkεr vače  

============== 

پدر بزرگ و مادر بزرگ:

پدر بزرگِ پدری یا مادری: مَسین بابا masin  bâbâ  که او را: مَسین بَبَه masin baba هم می‌نامند .

مادر بزرگِ پدری یا مادری: مَسین نَنا masin nanâ که او را : مَسین نَنَه masin nana یا : نَنجونَه nanjona می‌نامند.

============== 

زنِ پسر خانواده «عروس خانواده»:

 از نظر پدر و مادر: وَوییَه vaviya            

از نظر سایر فرزندان: بَِرار جَِنّییَه bεrâr jεnniya  

============== 

اقوام عروس خانواده:

پدر عروس خانواده (از نظرِ پدر و مادرِ پسرِخانواده): وَوین پییَه vavin piya  

مادر عروس خانواده (از نظر پدر و مادرِ پسر خانواده): وَوین مِی   vavin mey  

برادر عروس خانواده (از نظر پدر و مادرِ پسر خانواده) : وَوین بَِرِه vavin bεre

خواهر عروسِ خانواده (از نظر پدر و مادرِ پسرخانواده): وَوین خووْآکَه vavin xuwâka

پدر عروسِ خانواده (از نظر برادر و خواهرِ پسرخانواده): بَِرار جَِنین پییَه bεrâr jεnin piya  

مادر عروسِ خانواده (از نظر برادر و خواهرِ پسر خانواده): بَِرار جَِنین مِی   bεrâr jεnin mey  

اقوام عروسِ خانواده (از نظر پدر و مادر پسر خانواده): وَوین مَرتُمی vavin martomi

ولی از نظر برادر و خواهرِ پسر خانواده: بَِرار جَِنین مَرتُمی  bεrâr jεnin martomi               

ضرب‌المثل مناسب:

وقتی پدر و مادر، از سوی پسرشان که متمایل به اقوام همسرش می شود، بی‌توجهی می­‌بینند، از حرصشان می­‌گویند:

: پییَِرَه­مار دَِل بَِه وَچُنَه، وَچُن دَِل بَِه اَِسبَه شَِغالُن.

piyεramâr dεl bε vačona. vačon dεl bε εsba šεqâlon.                                       

: دل پدر و مادر نزد بچه‌هاست، دل بچه‌ها به سگ و شغال. (منظور اقوام عروسشان است).

============== 

وابستگانِ برادرِِ زن، از نظر مرد:   

برادرِ همسر: جَِنّییَه بَِرِه  jεnniya bεre  جمع: جَِنّییَه بَِرِی  jεnniya bεrey  برادران همسر.

زنِ برادرِ همسر: جَِنین بَِرار جَِنّیَه  jεnin bεrâr jεnniya

فرزندِ برادرِ همسر، اگر پسر باشد: جَِنین بَِرار زییَه  jεnin bεrâr ziya  

فرزندِ برادرِ همسر، اگر دختر باشد: جَِنین بَِرار زییا jεnniya bεrâr ziyâ   

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان برادر همسر: جَِنّییَه بَِرار زییِه jεnniya bεrâr ziye  یا : جَِنّییَه بَِرار وَچِه jεnniya bεrâr vače  

============== 

وابستگان خواهر همسر «خواهر زن» از نظر مرد:

خواهرِ همسر: جَِنّییَه خووْآکَه jεnniya xuwâka   

شوهرِ خواهرِ همسر «باجناق»: باجَه bâja  

فرزندِ خواهرِ همسر، اگر پسر باشد: جَِنّییَه خووْآکَِر پیر jεnniya xuwâkεr pir  یا : باجِه پیر bâje pir  

فرزندِ خواهرِ همسر، اگر دختر باشد: جَِنّییَه خووْآکَِر دُتَه jεnniya xuwâkεr dota  یا : باجِه دُتَهbâje dota  

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندانِ خواهرِ همسر: جَِنّییَه خووْآکَِر زییِه jεnniya xuwâkεr ziye  یا : باجِه وَچِه bâje vače  

نسبت شوهر هر یک از دختران خانواده با یکدیگر «باجناق» به زبانِ سمنانی: باجَه  bâja  

ضرب‌المثل مناسب:

: ژییانَه، ماشینَه مَنَِبو، باجَه، فامیل مَنَِبو.

žiyâna. mâšina manεbu. bâja. fâmil manεbu.

: ماشینِ ژیان ماشین نمی­شود، باجناق، فامیل نمی­شود.

============== 

فرزندان پسر خانواده «نوه» از نظر پدر و مادر : از نظر برادران و خواهران: 

اگر پسر باشد: پیرَِرزییَه pirεr ziya : بَِرار زییَه bεrâr ziya     

اگر دختر باشد: پیرَِر زییا pirεr ziyâ : بَِرار زییا bεrâr ziyâ

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان :

: پیرَِر زییِه pirεr ziye  : بَِرار زییِه bεrâr ziye  

نوه‌هایِ پسری و دختری، باهم: زَکَه زاندِه zaka zânde

============== 

زنِ دو پسر از یک خانواده «جاری» از نظر پدر و مادر: از نظر سایر برادران و خواهران:

: یِریyέri  : بَِرارُن جَِنی bεrâron jεni

============== 

شوهر دختر خانواده «داماد» از نظر پدر و مادر: از نظر سایر برادران و خواهران «آیزنه»:

: زُوْما zowmâ : زُوْما zowmâ

پدر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه پییَه  zowme piya

مادر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه مِی  zowme mey  

برادر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه بَِرِه  zowme bεre

خواهر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه خووْآکَه  zowme xuwâka  

اقوام داماد خانواده به طور کلی: زُوْمِه مَرتُمی zowme martomi  

ضرب‌المثل مناسب:

: شی ای چییَه کو میشی دِه، تَه­رَه اَِنجیلَِتِه مَریژی مییارِه.

ši i čiya ko miši de. tara εnjilεte mariži miyâre. 

: شوهر چیزی است که «اگر» به موش بدهی، برای تو انجیر خشک و مویز می‌­آورد.

ضمناً، زنی که خیلی شوهرش را دوست داشته باشد، افراد حسود اصطلاحاً در موردش می‌­گویند: شییَِکی­یِه šiyεkiye  یعنی، شوهری است، شوهر دوست است. (شوهرطلب است).

============== 

فرزندان دختر خانواده «نوه» از نظر پدر و مادر دختر : از نظر سایر برادران و خواهران:

اگر پسر باشد: دُتَِر زییَه dotεr ziya : خووْآکَِر زییَه xuwâkεr ziya

اگر دختر باشد: دُتَِر زییا dotεr ziyâ : خووْآکَِر زییا xuwâkεr ziyâ  

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان :

: دُتَِر زییِه dotεr ziye : خووْآکَِر زییِه xuwâkεr ziye  

نوه‌های پسری و دختری، باهم از نظر پدر و مادر: زَکَه زاندِه zaka zânde

============== 

  گویا نوه‌های دختری عزیزتر از نوه‌های پسری هستند، در این مورد داستانی وجود دارد بدین شرح: زنی در حال رفتن به خانه بود که یکی از همسایگان قدیمی، او را می‌­بیند، ضمن احوالپرسی از خودش و همسرش، جویای حال دختر و داماد و پسر و عروسش می‌­شود. ضمن احوالپرسی از او می­‌پرسد: راستی تَه وَوییَه چُندی وَچِه دارِه؟ râsti ta vaviya čondi vače dare؟ : راستی عروست چند تا بچه دارد؟. زن که چندان دلِ خوشی از عروسش نداشت، جواب می‌­دهد: سَری تَختِه بَِشُشت هِیْرَه sari taxte bεšošt heyra یعنی: سرِ تخته بشورن، سه تا. چنان «سه» را با شدت و حدّت می­گوید که انگار «سی» تاست.

   آن­گاه آن زن جویای تعداد فرزندان دخترش می­شود و می‌­پرسد، :راستی، تَه دُتَه چُندی وَچِه دارِه؟ râsti ta dota čodi vaε dare؟: راستی، دخترت چند تا بچه دارد؟ زن جواب می­دهد: تَه دِّوْر بَگَِردون، شَش­کی taddowr bagεrdun šaški یعنی: به دورت بگردم، شش تا. اینجا عدد «شش» را چنان با ملایمت می‌­گوید که پنداری «یکی» است.

============== 

عنوان برادرِ پدر «عمو» و وابستگان:

عمو: عامی ,âmi

زن عمو: عامی جَِنّییَه ,âmi jεnniya

پسر عمو: عامی پیر ,âmi pir  

دختر عمو: عامی دُتَه ,âmi dota  

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان عمو: عامی وَچِه  ,âmi vače  

شعری کودکانه : 

: آتَِشگیر و آتَِشگیر، عامی جَِنی جان مو کَش گیر.

 âtεšgir-o âtεšgir. ,âmijεni jân mo kašgir.                                                    

این جمله آهنگین در مورد زن دائی (دایی جَِنی جان) هم گفته می‌شود.

============== 

عنوان خواهرِ مادر «خاله» و وابستگان :

خاله: حالا  hâlâ که او را «حالَه hâla» صدا می­‌زنند.

شوهر خاله: حالِن شی hâlen ši  

پسر خاله: حالِن پیر  hâlen pir  

دختر خاله: حالِن دُتَه  hâlen dota  

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان خاله: حالِن وَچِه hâlen vače  

ضرب‌المثل مناسب: نه عامی پییَه مَِبو، نَه حالا مِی. na ,âmi piya mεbu na hâlâ mey.  

: نه عمو پدر می­شود، نه خاله، مادر.

============== 

عنوان خواهرِ پدر «عمّه» و وابستگان:

عمّه: عَمّا ,amma  که او را «عَمَّه ,amma» صدا می­زنند.

شوهر عمّه: عَمِّن شی ,ammen ši یا: عَمَّه شی ,amma ši

پسر عمّه: عَمَّه پیر ,amma pir  

دختر عمّه: عَمَّه دُتَه ,amma dota

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان عمّه: عَمَّه وَچِه ,amma vače  

============== 

عنوان برادرِ مادر «دائی» و وابستگان :

دایی: دایی dâyi

زن دایی: دایی جَِنّییَه  dâyi jεnniya

پسر دایی: دایی پیر  dâyi pir  

دختر دایی: دایی دُتَه dâyi dota  

به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان دایی: دایی وَچِه dâyi vače     

آن شعر کودکانه درمورد زن عمو، گاهی برای زن‌دایی هم خوانده می‌­شود.

: آتَِشگیر و آتَِشگیر، دایی جَِنی جان مو کَش گیر.

 âtεšgir-o âtεšgir. dâyijεni jân mo kašgir.                                                    

============== 

این افراد هم جایگاه خاصی در خانواده دارند: 

زنِ حامله: تَِلَه دارَه جَِنیکا  tεla dâra jεnikâ

زائو: چِلِئییَه čeleiya  

ماما: قابَِلا qâbεlâ     

نوزاد: شَِتی وَچَه  šεti vača   

============== 

این عناوین هم در خانواده گفته می‌شود:

 سقط جنین کردن: وَچَه پَشتی کَِرییُن vača paŝti kεrdiyon. 

یا: تَِلَه پَشتی کَِردیُن tεla paŝti kεrdyon.

یا: وَچَه بُووَِندیُن  vača bowvεndiyon.    

طلاق دادن: طَِلاق بَِدّیُن tεlâq bεddyon    

طلاق گرفتن: طَِلاق هاگیتّیُن  tεlâq hâgittiyon   

زنِ بيوه: ویوَ جَِنیکا viva jεnikâ: ویوا vivâ  

مرد بیوه: ویوَه میردَِکا  viva mirdεkâ: ویوَه  viva

مرد یا جوان بدون زن: عَزَِب azεb  

گویشور و پژوهشگر زبان سمنانی

ذبیح‌الله وزیری «وزیری سمنانی»

1392/02/20