درباره نوروز و آیین‌های نوروزی سخن بسیار گفته‌اند و نوشته‌اند و در این گفتار کوتاه و فشرده، کوشش خواهم کرد تا تعبیر و تحلیل دیگری از آیین‌های نوروزی دهم. تعبیر و تحلیل من به بنیادانگاره‌های ذهنی مردم در رفتارهای آیین نوروزی استوار است.
نوروز زمان نو گشتن سال و زمان و تجدید حیات طبیعت، و آغاز رستاخیز زندگان در تکرار نوبتی آفرینش، و آغاز یک زندگی نوین دیگر است. با نوروز همه چیز تجدید و نو می‌شود. زندگی در طبیعت و پدیده‌های طبیعی و زندگی در شکل اجتماعی جماعات مردم، رنگ و جلایی نو میگیرد.
ایرانیان باستان هر روز و ماه را نامی گذاشته و روز اول بهار را نوروز و اولین ماه این فصل را فروردین نام نهادند ؛ سمنان و سمنانی‌ها نیز به عنوان استانی از این مرز و بوم همانند دیگر نقاط کشور با آداب و رسوم خود ورود به سال جدید شمسی را گرامی می‌دارند.
مردم سمنان، مانند همه مردم ایران، نوروز را که یکی از اعیاد ملّی میهنی است روز بزرگ و خجسته‌ای می‌دانند و این روز را جشن می‌گیرند. جشن نوروز و بهار طبیعت سابقه طولانی در بین اقوام ایران زمین و ملت‌های ایران فرهنگی دارد. در سمنان از دیرباز تاکنون نوروز گرامی داشته می‌شود و برای برگزاری آن آئین‌هایی دارند.
مردم استان سمنان از چند روز مانده به نوروز مراسم و آیین‌های ویژه‌ای برپا کرده و به شادی و نیایش آفریدگار می‌پردازند. نوروز برای مردم این سرزمین جنبه مذهبی و روحانی دارد و نیایش و ستایش شادمانه همگانی را همراه می‌آورد.
این آیین که درگذشته رواج بیشتری داشته غالبا از نیمه دوم اسفند یکی از آیین‌های استقبال از بهار، رویاندن سبزه است «سُوزَه سُوز واکَِردیُن sowza sowz vâkεrdyon» از دانه گندم «گُندُم gondom»، جو «جَه ja»، عدس «مَرجی imarj»، ماش «ماشی mâši»، شاهی «تَرتیزَِکَه tartizεka»، باقلا «باکَِلیbâkεli» و غیره به جهت تهیه سبزه نوروزی است. زنان کدبانو سبزه را در ظروف مختلف و تخم شاهی را روی کوزه‌های گلی سبز می‌کنند. در شهر سمنان و برخی دیگر نقاط نهادن پیاز گُل نرگس، سیر، سُنبل و باقلا در میان کوزه‌های حفره‌دار در این خصوص مرسوم است. همچنین گذاشتن بوته سیر روی دهانه لیوان پر از آب و پوشاندن اطراف آن با پنبه، همچنین رویاندن دانه‌های باقلا در پیاله‌ها نیز مرسوم است.
یکی از آئین‌های پسندیده نوروزی، تهیه کفش و لباس نو برای کودکان و نوجوانان بود. با توجه به این که در گذشته برای همه خانواده‌ها در طول سال تهیه کفش و لباس نو برای فرزندان امکان پذیر نبود، در روزهای پایانی سال کهنه به هر ترتیبی بود برای کودکان و نوجوانان کفش و لباسی نو تدارک دیده می‌شد که باعث خوشحالی آنان بود. این کفش و لباس را دقیقاً روز اول سال می‌پوشیدند. اگر کودکی یا نوجوانی از روی ذوق زدگی کفش و لباسش را قبل از نوروز می‌پوشید، به شوخی می‌گفتند: نورویی ژو مَِشچی nowruyi žo mεšči
ازدیگر آیین‌های نوروزی در سمنان، پخت سمنو در روزهای پایانی سال است. آداب و رسوم مربوط به پخت سمنو در شهرهای سمنان و مهدیشهر (سنگسر) به نسبت دیگر نقاط چشمگیرتر است. تهیه سمنو کار سنگین و طاقت‌فرسایی است. به همین دلیل غالباً با همیاری زنان فامیل یا محله صورت میگیرد. البته خواندن ذکر و دعا و نیایش در هنگام پخت سمنو مرسوم است. ابتدا گندم را در آب می‌خیسانند و هریکی دو روز آب آن را عوض می‌کنند تا گندم ترش نشود بعد از چند روز که دانه‌های گندم شروع به جوانه زدن کردند، آنها را در سینی‌های مسی یا رویی بزرگ ریخته و روی آن را با پارچهای می‌پوشانند و در محل آفتاب رو قرار می‌دهند تا کاملاً جوانه و ریشه بدوانند. بعد از آن که کاملاً ریشه زدند، جوانه‌ها را در پارچهای ریخته تا آب آن خارج شود. جوانه‌ها را یکی دوبار آبکشی کرده و آن را چرخ می‌کنند. شیره حاصله را به کمک صافی یا الک ریز بافت صاف کرده تا پوسته‌های گندم از آن جدا شود. سپس با کمک یکدیگر اقدام به پختن این شیره صاف شده می‌کنند تا با تحمل زحمت زیاد، سمنوی مورد نظر آماده شود، بعضی از خانواده‌ها در مراحل پایانی سمنو قدری مغز بادام خام هم به آن اضافه می‌کنند. بسیاری از خانواده‌ها بنابر نذر خود همه ساله به پخت سمنو و تقسیم آن بین آشنایان و اهل محل مبادرت می‌ورزند. بعضی از خانواده‌ها، سمنو را در روغن کنجد «شیرَه روئون روئون širaruun» سرخ کرده و از آن حلوا تهیه می‌کنند که جزء تزئینات سفره هفت‌سین محسوب می‌شود و با آن از مهمانان نوروزی پذیرایی می‌کنند.
خانه تکانی: «کییَه هارَِتیُن و دَِرَِتیُن kiya hârεtyon- o dεrεtyon»
در روزهای پایانی سال کهنه، مردم با پلشت‌زدایی از آنچه رنگ فرسودگی و کهنگی و سیاهی دارد، جدا می‌شوند و دوری می‌گزینند و آداب پیشواز نوروز رفتن، مانند غبار روبی و پاکسازی خانه و محیط زیست (خانه‌تکانی، جارو کردن «هارَِتّییُن hârεtyon» رو و زیرِفرش و دیوار و سقف خانه «دَِرَِتّییُنdεrεtyon» به جهت زدودن تار عنکبوت «کارتُنَِکَه kârtonεka» از در و دیوار) شکستن و دور افکندن کوزه‌های سفالین و کهنه آبخوری «کُنَه دورِکی»، نوکردن اسباب و اشیای کهنه و فرسوده و ناکار آمد، سفید کردن ظروف مسین «مَِسی اَِسبی واکَِردییُن mεsi εsbi vâkεrdyon»، سفید و نقاشی کردن دیواره‌های خانه، تطهیر و پاکیزه کردن سر و تن و جامه و کنار گذاشتن جامه‌های کهنه و ژنده و پوشیدن جامه‌های نو و پاکیزه، گندزدایی خانه با سوزاندن و دود کردن اسفند و کندر به نیت گشایش در کار و افشاندن بوی خوش، و تعطیل کردن کار و فعالیتهای اجتماعی و اقتصادی معمول روزانه در آخرین روزهای عمر سال کهنه، همه نشانه و مظهر خیزش جمعی مردم در پلشت‌زدایی و نابودی ارواح زیانکاری است که در سیاهی کهنگی و مرگ آشیانه گزیده‌اند، اینها همه نشانه جدا شدن انسان از تباهی و سیاه‌کاری و زندگی گذشته است.
عَلَفه (عرفه)
در برخی نقاط استان اهالی دوشب مانده به آغاز سال نو را دراصطلاح عرفه (علفه) مرده‌ها نامیده و در این شب برای شادی روح درگذشتگان خود خیرات می‌کنند.
یک شب مانده به سال نو در بین اهالی بنام علفه یا عرفه زنده‌ها نامیده شده و آداب خاصی در این شب برگزار می‌گردد. در سمنان و دامغان زنان به تهیه سبزی پلو و یا رشته پلو مبادرت می‌ورزند، چون معتقدند که با خوردن رشته‌پلو، در سال جدید، رشته‌کارها به دستشان خواهد آمد.
چیدن گیاهان صحرایی ازجمله شنگ، گندمک و سلمه (اسفناج وحشی) از دیگر آداب این روز است. در شهر سرخه پخت غذایی متشکل از هفت نوع موادغذایی و دربرخی نقاط با سیزده نوع در شب علفه انجام میگیرد .
پخت نان روغنی موسوم به «گولاچ» علاوه بر روزهای برات «بَِراتَه روزی bεrâta ruzi»، (دوازدهم تا پانزدهم ماه شعبان)، در روزهای پایانی سال و زیارت قبور در این مناسبت هم متداول است. «گولاچgulâč» بدین ترتیب تهیه می‌شود: آرد را پس از خمیر کردن می‌گذارند تا «وَر» بیاید، بعد از به عمل آمدن خمیر، چونه‌های کوچکی «گُندِه gonde» از آن درست کرده و روی لاک به کمک وردنه «مَرزَهmarza» آن را در حدّ بشقاب میوه‌خوری پهن می‌کنند، آنگاه آن را در ماهیتابه‌ای «لَلَِغوlalεqu» که قبلاً درآن روغن کنجد «شیرَه روئون širaruon» ریخته و روی شعله آتش گذاشته بودند تا روغن کاملاً داغ شود، قرار می‌دهند و هر دو طرف آن را در روغن سرخ می‌کنند، سپس آن را در آبکش «هلیم کَِشَه halimkεša» می‌گذارند تا روغن اضافی آن خارج شود، بعد درحالیکه همچنان داغ است، یک طرف آن را قدری خاکه قند سائیده شده و پودر دارچین می‌پاشند و در ظرف دیگری روی هم می‌گذارند، پس از سرد شدن، نان روغنی مأکولی به‌دست می‌آید که بسیار طرفدار دارد.
عیدانه
یکی دیگر از آیین‌های نوروزی ارسال هدایا و عیدانه برای دختران نامزد دار و یا عقدی توسط خانواده داماد است. برای این منظور تنی چند از زنان فامیل همراه با مجمع‌های حاوی کفش، لباس، روسری، چادر، کله قند قطعه‌ای طلا و …. با شادی و سرور به خانه دختر رهسپار شده و هدایا را به ایشان تقدیم می‌دارند . تهیه و ارسال عیدانه داماد نیز توسط مادر عروس انجام می‌شود.
تحویل سال
گستردن «خوان نوروزی» یا «سفره هفت‌سین» در نوروز و آغاز دوازده روزه جدا گزینی، تمام اعضای خانواده را از دور و نزدیک به خانه فرا می‌خواند و بر سر خوان می‌نشاند و به عقیده ایرانیان زرتشتی، امشاسپندان، هفت فرشته مقرب نیز که در فرودگان از جهان مینوی به زمین فرود می‌آیند، بر سر خوان نوروزی حضور خواهند یافت. از این رو خوان نوروزی نقش و کارکردی بس مهم در گرد آوردن افراد خانواده به دور هم و زدودن گرد نفاق و کدورت میان اعضای خانواده و ایجاد صلح و دوستی و همبستگی میان آنها دارد.
در لحظات پایانی سال مرسوم است که سفره هفت‌سین را در خانه گسترده و اقلام آن شامل سکه، سیب، سنجد، سماق، سبزه، سیر و سمنو را در میان سفره می‌نهند.(1)
در بسیاری از نقاط اهالی علاوه بر موارد نامبرده سفره نوروزی خود را با نهادن آینه به نیت روشنایی، قرآن به نیت حفاظت از اهل خانه، ظرف آب به نیت روشنایی، نارنج، ماهی قرمز، شمع یا چراغ، نان محلی به نیت خیر و برکت، انجیرخشک، نخود و کشمش، گردو و بادام، گلاب پاش، تخم مرغ رنگ شده، میوه، حلوا، نمک به نیت حفظ حرمت خانواده، شیر درحال جوشیدن به نیت سفید بختی اهل خانه و حتّی آش رشته به این منظور که سر رشته کار در سال جدید در دستشان باشد و بالاخره سفره هفت سین را با گُل مزیّن می‌کنند. سفره نوروزی غالبا دراتاق مهمانی گسترده شده و تا پایان تعطیلات برای پذیرایی از مهمانان مهیاست.
در اولین دقایق تحویل سال افراد خانواده با یکدیگر دیده بوسی نموده و با دعای خیر برای همگان، بهار طبیعت را جشن می‌گیرند. پدر یا بزرگ خانواده با گشودن قرآن مبلغی پول به هر یک از اعضاء خانواده عیدی می‌دهد، این وجه را در اصطلاح “دست لاف” می‌گویند.
پس از تحویل سال نو، از کهنترین زمان رسم بر این است که یکی از افراد خانواده که به خوش قدم بودن او عقیده دارند، از خانه خارج شده و بعد از مدت کوتاهی با کوزه‌ای آب و شاخه‌ای سبزه یا شاخه درخت بید، به عنوان اولین نفر وارد خانه می‌شود. مردم معتقدند که این عمل «شگون» دارد. همچنین معتقدند کسی که به خانه در می‌آید باید گامی نیک، رویی فرخنده و زبانی شادی بخش داشته باشد. این کس پیام آور تندرستی، نیرو، شادکامی و فزونی در سال نو خواهد بود. حضور پُر شمار اهالی در امامزاده‌ها، اماکن مذهبی و در سال‌های اخیر در گلزار شهدا به هنگام تحویل سال نیز در کلیه نقاط استان سمنان مرسوم است.
دید و بازدید
دید و بازدید از اقوام و دوستان و آشنایان با گذشت دقایقی از تحویل سال آغاز و تا پایان تعطیلات نوروز ادامه دارد. مرسوم است که ابتدا کوچکترها به دیدن بزرگان فامیل و طایفه رفته و سال نو را به ایشان تبریک می‌گویند. معمولاً دید و بازدید نوروزی اگر فامیلی یا دوستان نزدیکی که طی سال مراوده خانوادگی بین آنها وجود دارد، به صورت خانوادگی انجام می‌شود ولی اگر دید و بازدید، دوستانه باشد، مردان گاهی تنها و گاهی به اتفاق پسران جوان خود به دیدار دوستان و زنان نیز همچنین با دختران جوان خود به دیدن دوستان خود می‌روند. ضمناً دیدار از دوستانی که به تازگی یکی از عزیزان خود را از دست داده باشد همواره مدِّ نظر قرار دارد. در اینگونه دید و بازدیدها دادن عیدی به کوچکترها از دیگر آداب نوروزی در سمنان است.
مراسم نوروز دوازده روز به طول می‌انجامد و پس از گذشت این دوازده روز، سرانجام مرحله پایانی نوروز و «پیوستن» مردم به جامعه و حیات اجتماعی و اقتصادی روزانه فرا میرسد.
سیزده به در
آخرین روز از تعطیلات نوروزی به تفریح و تفرج در دامن طبیعت اختصاص دارد. این روز فرخنده را اعضاء خانواده و فامیل در دامن کوه، صحرا و باغها سپری می‌کنند. پخت انواع آش و غذاهای محلّی از جمله سبزی پلو، ته چین، آش‌رشته، آش‌انار و بازی‌های اَلَک دولَک (هَِلاکوتَه وازی hεlâkuta vâzi) و تاب سواری (سَِنجالا sεnjâlu)، خواندن ابیات یا ترانه‌های محلّی و نیز به دور انداختن سبزه‌های نوروزی در آب روان و رهایی از هر قید و بند اجتماعی و پرداختن به نوشکامی و بازی و شادی، نشانه‌هایی از پایان گرفتن دوره گذار و سرآغاز زندگی اجتماعی دوباره در سال نو است. گره زدن سبزه به نیّتِ حاجت‌طلبی و بخت‌گشایی توسط دخترانِ دمِ بخت نیز یکی دیگر از آداب این روز محسوب می‌شود.
هر روزتان نوروز، نوروزتان پیروز
گویشور و پژوهشگر زبان سمنانی
ذبیح‌الله وزیری «وزیری‌سمنانی»
1391/12/10
(1): اجزای سفره هفت سین نوروزی به شرح زیر است.
