مریم عمید سمنانی نخستین روزنامه‌نگار زن ایران

در روزگاری که زنان از ترس برخوردهای حکومتی، سواد دار بودنشان را پنهان می‌کردند، «مزین‌السلطنه» اولین نشریه زنانه ایران را راه‌اندازی کرد. هفته‌نامه‌‌ای هشت صفحه‌‌ای که در داخل و خارج از کشور منتشر می‌‌شد و اگرچه عمر کوتاهی داشت اما تحول بزرگی در دوران مشروطه به حساب می‌‌آمد.

نقل است که ناصرالدین شاه قاجار از سواد داشتن زنان دل خوشی نداشت و برخی از همسران او که می‌‌توانستند بخوانند و بنویسند، سوادشان را از شاه پنهان می‌‌کردند.

زندگینامه نخستین روزنامه‌نگار زن ایرانی

مریم عمید، ملقب به مزین‌السلطنه در چنین فضایی پیش قدم تأسیس یک مدرسه دخترانه شد و بعدها نشریه‌ای را منتشر کرد که برای اولین بار در تاریخ ایران، مدیر مسئول آن زن بود.

مزین‌السلطنه که دختر میر سیدرضی رئیس‌الاطباء پزشک قشون ناصرالدین شاه بود تحصیلات خود را نزد پدرش یاد گرفت و به دلیل حضورش در خانواده‌‌ای تحصیل کرده و با سواد و داشتن ذهنی جستجوگر و علاقه‌مند، از برخی تحولات اجتماعی و فرهنگی جامعه و جهان آن روزگار مطلع شد و چون علاقه زیادی هم به آموختن علوم جدید داشت به خواندن زبان فرانسه و آموزش عکاسی مشغول شد.

مزین‌السلطنه که در واقع اولین روزنامه‌نگار زن ایرانی است. البته اولین نشریه‌ای که از طرف زنان در ایران منتشر شد نشریه “دانش” نام داشت که در سال 1289 ه- ش توسط “خانم دکتر کحال” همسر میرزا حسین‌‌خان کحال انتشار ‌یافت. این نشریه در تهران منتشر ‌شد که هفته‌‌ای یکبار و در هشت صفحه با قطع رحلی و چاپ سربی چاپ می‌‌شد و علاوه بر ایران در سایر کشورها هم منتشر می‌‌شد که بعد از یک سال متوقف شد.

شکوفه‌‌ای برای زنان

دو سال بعد از تعطیلی “دانش” در سال 1292 ه- ش مزین‌السلطنه نشریه‌‌ای با عنوان شکوفه منتشر کرد که در واقع این نشریه به عنوان اولین نشریه زنان در ایران شناخته شده است، مزین‌السلطنه که در شانزده سالگی ازدواجی ناموفق با عمادالسلطنه سالور یکی از شاهزادگان قجر داشت چند سال بعد با قوام‌‌الحکماء از روشنفکران زمان ازدواج و صاحب دو فرزند شد.

همسرش یکی از مشوقان او برای کارهای فرهنگی‌‌اش بود. پس از فوت قوام‌‌الحکماء، او دیگر ازدواج نکرد و تمام وقت خود را صرف امور فرهنگی کرد. او در سال 1330هـ ق مدرسه‌ ای دخترانه با نام “مزیّنیّه” تأسیس کرد. مزین‌السلطنه برای ترویج و تشویق تحصیل در سطوح مختلف جامعه، در مقابل دو شاگرد که شهریه پرداخت می‌‌کردند یک شاگرد مجانی نام‌‌نویسی می‌‌کرد و با خانواده‌‌ها قرار می‌‌گذاشت که تا پایان دوره تحصیل حق بیرون آوردن بچه‌‌ها را از مدرسه ندارند.

این مدرسه دارای دو شعبه بود. یکی دارالعلم بود که علوم مختلف از جمله خواندن و نوشتن فارسی، عربی، فرانسه، تاریخ، جغرافیا و ریاضیات در آن تدریس می‌‌شد و دختران در آخر سال تحصیلی توسط وزارت معارف امتحان می‌‌دادند و پس از کسب موفقیت در امتحانات مدرک می‌‌گرفتند.

این مدرسه در کنار باغ آصف‌‌الدوله قرار داشت. مدرسه دوم دارالصنایع بود و درآن دختران هنر و فنون از جمله خیاطی، قالی‌‌بافی، جوراب‌ بافی و زردوزی… را فرا می‌‌گرفتند. این مدرسه در محله آب منگل واقع بود. معلمین این دو مدرسه همه تحصیل‌ کرده و از هنرمندان زمان خود بودند.
در واقع مزین‌السلطنه در کنار مدیریت مدرسه، به فعالیت مطبوعاتی خود که همان انتشار نشریه شکوفه بود ادامه داد، سرآغاز این نشریه با این بیت آغاز می شد:

باد آمد و بوی عنبر آورد         بادام شکوفه بر سر آورد

روی صفحه اول این نشریه نوشته شده بود: “صاحبه امتیاز و مدیر مسئوله مزین‌السلطنه صبیه مرحوم آقا میرزا سید رضی رئیس‌الاطبا، روزنامه‌ایست اخلاقی، ادبی، حفظ‌الصحه اطفال، خانه‌داری، بچه‌داری، مسلک مستقیمش تربیت دوشیزگان و تصفیه اخلاق زنان راجع به مدارس نسوان عجالتا گاهی دو نمره طبع می‌شود.”

از نسخ و نستعلیق تا کاریکاتور

نشریه شکوفه در سال 1330 اولین شماره‌ اش به چاپ رسید و به مدت چهار سال (77 شماره) تقریباً هر دو هفته یک بار منتشر می‌‌شد. این نشریه در چهار صفحه با خط نسخ نوشته می‌‌شد که از شماره پنجم نگارش آن نستعلیق شد و از سال دوم به بعد با حروف سربی به چاپ رسید. در صفحه آخر یک کاریکاتور داشت که مرتبط با موضوع هر شماره بود.

کاریکاتورها از سال سوم به بعد چاپ نشد. انتشار نشریه با شروع جنگ جهانی اول نظم خود را از دست داد. مطالب شکوفه اعم از خبر، مقاله و کاریکاتورها، همگی برای تشویق به تعلیم و تربیت دختران، مبارزه با خرافه، رمال و فال‌ گیری، طب خانگی در مقابل طبیبان تحصیل‌ کرده، آموزش‌های صحیح بهداشتی، آداب معاشرت، فعالیت‌های اجتماعی و… بود.

مزین‌‌السلطنه در کنار مقالاتی که برای آموزش زنان داشت پیامها و آموزه‌‌هایی نیز برای مردان داشت و همیشه آنها را در احترام گذاشتن به زنانشان تشویق می‌‌کرد و زن و مرد را در زندگی خوب همراه و درکنار یکدیگر می‌‌دید.

بولتن انجمن همت

مزین‌السلطنه علاوه بر این فعالیت‌‌ها از اعضا “انجمن همت خواتین” هم بود. این انجمن در سال 1323ه ق توسط مدیران مدارس دخترانه به ریاست خانم نورالدجی تأسیس و هدف آن مبارزه با اجناس خارجی و منع واردات این محصولات بود.

یکی از تحریم‌ها منع خرید منسوجات خارجی بود، قرار بر این شد که تمامی مدارس دخترانه اعم از معلمین و دانش‌ آموزان همگی از پارچه‌‌های ایرانی استفاده کنند و هر کس سرپیچی کرد از مدرسه اخراج شود و هیچ مدرسه دیگری نام آن دانش‌ آموز را ننویسد. به این ترتیب در عرض یک ماه حدود پنج هزار نفر به این تحریم پیوست.

مزین‌السلطنه در نشریه شکوفه فعالیت‌ها و سخنرانی‌های مربوط به این انجمن را انعکاس می‌‌داد و این نشریه به عنوان سخنگوی انجمن فوق درآمده بود. او در گسترش این تفکر نقش بسزایی داشت.

به جنگ خرافات

نشریه شکوفه بیش از هر چیز روی تربیت دوشیزگان و اخلاق زنان و مدارس زنانه تمرکز داشت. اما برای تعیین روش این نشریه باید دوران انتشار آن را به دو قسمت تقسیم کرد، در حالی که شکوفه از آغاز انتشار تا شماره 10 سال دوم بیشتر مقالات خود را به ترویج علوم و فرهنگ در بین زنان، طراز اداره مدرسه، وضع مدارس دخترانه و چگونگی پیشرفت آنان اختصاص داد از شماره 10 تا پایان انتشارش به صورت ارگان انجمن همت خواتین و مدیران مدارس نسوان در آمد و به بسط و تبلیغ نظرهای انجمن پرداخت.

در این زمان همچنان که محتوای مقالات سیاسی‌تر می شد، مسائلی چون استقراض از دولت‌های خارجی، امتیازاتی را که بدون شک در مقابل باید به دول تسلیم کرد، استقلال ملی، مبارزه با نفوذ بیگانگان و وظایف زنان را در این باره مطرح کرد و در حالی که بر کوشش زنان در راه اعتلای وطن تاکید می‌کرد.

آنها را در این راه همپای مردان می‌دانست. به هر روی در هر دو نیمه، موضوع مدارس نسوان و تحصیل زنان مضمون همیشگی نوشته‌های شکوفه را به خود اختصاص می‌داد.

بعد از سوادآموزی مبارزه با خرافات رایج و تقبیح آداب و رسوم و عقاید عقب افتاده متداول در میان زنان از دیگر مباحث مهم این نشریه بود. شکوفه همچنین وضعیت زنان در دیگر نقاط دنیا به ویژه در اروپا را مطرح کرد و آن را از اساسی ترین راه‌های آگاهی یابی زنان در ایران دانست.

به این ترتیب با توجه به این که روزنامه شکوفه بیشتر در مدارس دخترانه دربین مدیران و آموزگاران و دانش آموزان زن انتشار می‌یافت، اهمیت تأثیر مستقیم آن در بین زنان آن روزگار انکار ناپذیر بوده است.

وقتی مزین استکان‌‌های نقره را فروخت

مزین‌السلطنه اگرچه زن روشنفکری بود که فعالیت‌های اجتماعی‌اش، او را به چهره‌ای مبارز در دوره مشروطه تبدیل می‌کرد، با این حال زنی بود که زندگی شخصی‌اش را با تمام مختصات عرفی زنانه حفظ کرده بود؛ تمام کارهای خانه‌اش را خودش به تنهایی انجام می‌داد و در راه توسعه و ادامه انتشار روزنامه که در آن زمان ناشر افکار مترقی زنان به حساب می‌آمد، از هیچ کوششی دریغ نکرد.

حتی به گفته یکی از نزدیکان مزین‌السلطنه او یک بار تمام جا استکان‌های نقره خود را فروخت تا بتواند مخارج چاپ نشریه شکوفه را بپردازد و در اثر عشق و علاقه مفرط در این راه کلیه اموال و دارایی خود را صرف کارهای اجتماعی و فرهنگی کرد.

مریم خانم مزین‌‌السلطنه عمید در سال 1337ه ق / 1298ه- ش در اوج فعالیت‌های خود در سفری که به سمنان داشت بر اثر عارضه قلبی درگذشت. اما با مرگ او نه تنها از حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی کم نشد. بلکه اقدامات ماندگار او به عنوان یک زن در آن دوران خفقان شروعی شد برای حضور زنان دیگری که از اندرونی‌ها بیرون آمدند و در عرصه‌های مختلف خود را چنان نشان دادند که تا به حال نامشان ماندگار مانده است.

برداشتی از سایت: www.parvaresheafkar.com/biography/maryam-amid-simnani