کاربرد واژه «یک» در زبان سمنانی:
1= یک: یَک yak، گاهی هم: یَگ yag
2= یک: ای i به عنوان واحد شمارش هر چیز ،
3= یک عدد: اییَه iya یکی
1= یک: یَک yak:
1: سر دسته اعداد. 2: یکی از واژه‌های ترکیبی است که وقتی با واژه دیگری ترکیب می‌شود علاوه بر آنکه معنی «یک» را در خود دارد، گاهی معنای متفاوتی هم از آن ترکیب حاصل می‌شود. ضمناً گاهی «یَگ yág» و گاهی هم «یَک yák» گفته می‌شود. مانند:
یک بند: یَگ بُند yag bond پشتِ سرِ هم یا: یَگریز yagriz پیوسته، مدام. مثلاً: یگ بُند مایِه هادِه (یک بند، یک ریز می‌گوید بده).
یک به یک: یَک بَِه یَک yak bε yak یا: اییَه اییَه iya iya یکی پس از دیگری، یکی یکی. یا: ایکَّه ایکَّه ikka ikka ، یکی یکی، یکی پس از دیگری.
یک به دو کردن: یَکَّه بَِه دو کَِردیُن yakk bε do kεrdyon دعوای لفظی کردن.
یک دست: یَکّه دَست yakka dast:
1: ویژگی آن که دارای یک دست است، مرد یکدست. 2 : یَکدَست yakdast مجازاً، یکنواخت، همآهنگ.
یکدستی: یَکَّه‌دَستی yakka dasti
1 : به تنهایی، بدون کمک دیگری. مثلاً: به تنهائی انجام داده است: یَکَّه‌دَستی اَِنجام بَِدِچِش yákka dasti εnjâm bεdečeš
2 : سبک برداشتن، سبک انگاشتن. مجازاً به معنیِ کم‌اهمیت شمردن، بها ندادن به کسی.
دست‌کم گرفتن. مثلاً: مرا دست‌کم گرفتی: مو یَکَّه‌دَستی جاوِیچَه mo yákka dasti jâveyča یکدستی بلند کردن: یَکَّه دَستی جاوِتّیُن yakkadasti jâvettyon چیزی را با یک دست بلند کردن.
یکدل شدن: یَکدَِل بَِبّیُن yak dεl bεbbyon مجازاً، با صمیمیت رفتار کردن و سازگاری نمودن.
یکراست: یَگراست yagrâst به‌طور مستقیم، مستقیماً. یَگ راست بَشَه، یعنی مستقیماً برو .
یکسان: یَکسُن yakson
یکسان کردن: یَکسُن کَِردیُن yakson kεrdyon
یکسره: یَکسَرَه yaksara
یک سره کردن: یَکسَرَه کَِردیُن yaksara kεrdyon فیصله دادن.
یکشنبه: یَکشُمبَه yakšomba
یکه‌بزن: یَکَّه‌بَِزَن yákka-bεzan مجازاً، آن که به تنهایی با حریفان به زد و خورد می‌پردازد.
یکه‌تاز: یَکَّه‌تاز zâyákka-t مجازاً، آن که در عملی جلوتر از دیگران و پیشتاز است.
یکه‌تازی کردن: یَکَّه‌تازی هاکَِردیُن yákka-tâzí hâkεrdyon پیشاپیش دیگران بودن.
یکه‌خوردن: یَکَّه بُخوردیُن yákka-boxordyon مجازاً، بر اثر تعجب شدید یا ترس یا عمل غافلگیرکننده، تکان خوردن.
یکه‌شناس: یَکَّه شَِناس yákka-šεnâs ویژگیِ کودک یا حیوانی که فقط با یک نفر اُنس گرفته است.
یکی‌یک دانه: یَکَّه یَگُنَه yákka yagona ویژگی تک پسر یا تک دختر، و به مجاز، نازپرورده، لوس و ننر.
===============
کاربرد واژه «یک» در زبان سمنانی (بحث اعداد و شمارش):
2 = یک: ای i به عنوان واحد شمارش هر چیز.
یک‌اندازه: ای‌اَِندازَه i εndâza یکسان، برابر.
یک‌بار: ای دَفَه i dafa یا: اییَِه رِی iyε rey یک مرتبه.
یکباره: ای‌بارَِکی íbârεki به کلی، کُلاً، کاملاً.
یک‌بند: ای‌بُند ibon مثلاً، یک بند حرف می‌زند: ای‌بُند هَِکاتی ماکَِرِه ibod hεkâti mâkεre
یا: یَگریز yagriz پیوسته، مدام.
یک بام و دو هوا: ای بُوْن و دو هَِوا i bown-o do hεvâ مجازاً، هنگامی گفته می‌شود که در اوضاع و احوال یکسان، نتیجه داوری یا عمل، متفاوت باشد.
یک‌بخته: ای‌بَختا íbaxtâ ویژگی زنی که یک بار ازدواج کرده و همسرش نمرده است و یا ویژگی زنی که هوو ندارد.
یکپارچه: ای‌پارچَه ípârča :
1: یک دست، هماهنگ. 2: بدون درز، بدون شکاف. 3: سر تا پا، کلاً.
یک پلک برهم زدن: ای پَِلک هُم کووْآتّیُن i pεlk hom kuwâttyon مجازاً، زمانی کوتاه، یک لحظه.
یک تُکِ پا: ای تیکیپِایی í tikipâyi
یک تکه: ای تَِکَهi tεka تکّه‌ای، بخشی، پاره‌ای.
یک‌تنه: ای‌تُوْنَه ítowna به تنهایی، یک نفری، تنها.
یک تومان: ای تیمَن i timan
یک‌تومنی: ای‌تیمَِنییَه itimεniya
یک جا (یک محل): ای گُدَِر i godεr مانند، یک جا بایست: ای گُدَِر بَِشتی i godεr bεšti
یکجا: ایگُلَه جا igola jâ یا: اییَه لَکَه iya laka یک نقطه، یک محل.
یکجا کردن: ایجا کَِردیُن ijâ kεrdyon روی‌هم ریختن یا درکنار هم قرار دادن دو یا چند چیز.
یکجا گذاشتن: ایجا واشتیُن ijâ vâštyon در یک جا قرار دادن دو یا چند چیز.
یکدستی بلند کردن: ای‌دَستی بُلَِند واکَِردیُن i dasti bolεnd vâkεrdyon
یا: ای‌دَستی جاوِتّیُن i dasti jâvettyon چیزی را با یک دست بلند کردن.
یک روز: ای رو i ru یا: اییَِه رو iyε ru
یک روزِ دیگر: اینّییَِه رو inniyε ru
یک روزه: ای روزَه i ruza
یک سر و یک بالین شدن: ای سَرَه ای بالین بَِبّیُنi sara i bâlin bεbbyon ازدواج کردن. همسر شدن. دعایی است در حق پسر و دختری که قصد ازدواج با یکدیگر را دارند.
یک ساعته: ایساتَه ísâta یا: ای ساعَِتَه ísâ,εta مانند، یک ساعته انجام میدهم.
یک ساله: ای سالَه ísâla
یکسره: ایسَرَه ísara:
1: ویژگی آن که دارای یک سر است مانند، کلنگ یک سره: ایسَرَه کُلُنگ ísara kolong کلنگی که دارای یک سر یا یک دَم است. 2: فیصله دادن.
یکسره کردن: ایسَرَه کَِردیُن ísara kεrdyon مجازاً، فیصله دادن، به سرانجام رساندن.
یک شبه: ای شُوْوَه i šowva
یک طبقه: ای اُشکووَه i oškuwa
یک کم (برای جامدات): ای کَمی i kami یا: ای پُکi pok یا: ای پَِندیک i pεndik یا: ای پَِرجَِنَه i pεrjεna یا: ناکُم nâkom یا: بیلیکّی bilikki
به قول مرحوم محمدباقر نیّری:
کم را به پنج گونه تلفظ همی کنند ناکُم، بیلیکّی، پُک و پَِندیک و پَِرجَِنَه
یک کم (برای مایعات): اییَه اَسرا iya asrâ یا: اییَه اَریشکَه iya ariška
===============
کاربرد واژه «یک» در زبان سمنانی (یکی):
3 = یک عدد: اییَه iya یکی
یک به یک: اییَه بَِه اییَه iya bε iya یا: یَک بَِه یَک yak bε yak
یک تارِ مو: اییَه مییَه خالَه iya miya xâla
یک حبّه: اییَه حَبّا íya habbâ مانند، یک حبّه انگور: اییَه اَِنگیرَه حَبّا iya εngira habbâ یا: یک حبّه قند: اییَه قَندَه تولا íya qanda tulâ یا: اییَه تولا íya tulâ qand
یک دانه: اییَه دُوْنا iya downâ یک دانه.
یک سال: اییَه سالَه iya sâla
یک شب: اییَِه شُوْ iyε šow
یک شبِ دیگر: اینّییَِه شُوْ inniyε šow
یک عمر: اییَه عُمری íya ,omri مجازاً، مدت طولانی.
یک عمر به تو گفتم: اییَه عُمری تَه رَه باتَن íya ,omri ta ra bâtan
===============
