عنوان اقوام درجه یک و درجه دوی نسبی و سببی:
پدر : پییَه piya
مادر : مِی mey
فرزندان، پدر را «بَبَه baba» یا «آقاجان» و مادر را «نَنَه nana» صدا میزنند.
: پییَه وُ مِی هنونییَن مَِچَِتی بَر، نَه مَِشید ژون بُوْوَِت، نَه مَِشید ژون بَِسوزَِنا.
piya vo mey. hanuniyan mεčεti bar. na mεšid žon bowvεt. na mεšid žon bεsuzεnâ.
: پدر و مادر، به مانند دَرِ مسجد هستند، نه میتوان آنها را کند، نه میتوان آنها را سوزاند.
ضربالمثل سمنانی به حرمت مادر:
: مِی دَِربیت فَقیرَه بو، وِیتَِرییَه کو پییَه دَِربیت اَرباب بو.
mey dεrbit faqira bu. veytεriya ko piya dεrbit arbâb bu.
: مادر داشته باشی فقیر باشد، بهتر است که پدر داشته باشی ارباب باشد.
چند جمله قصار در مورد حرمت پدر و مادر، از گفتههای نگارنده:
&: پییَه جَِلتی کَِتابی زَندگی یَه وُ مِی شیرازِیی کَِتابی.
.piya jεlti kεtâbi zandεgiya vo mey širâzeyi kεtâbi
: پدر جلد کتاب زندگی است و مادر شیرازه کتاب.
&: پییَه چادَِرَه وُ مِی تیرَِکِه، تیرَِکَه بَکِِه، چادَِر هیمَِخُسِه
piya čâdεra vo mey tirεke. tirεka bake čâdεr himεxose.
: پدر چادر خانواده است و مادر تیرک آن، تیرک بشکند، چادر فرو میریزد.
&: پییَه وُ مِی هَنونییَن تَسبیی نا، وَچِه، تَسبییَه دُوْنِه، تَسبییی نا بُوْسییِه، دُوْنِه وَِلُوْ مابین.
.piya vo mey. hanuniyan tasbiyi nâ. vače. tasbiya downe, tasbiyi nâ bowsiye, tasbiya downe vεlow mâbin
: پدر و مادر به مثلِ نخِ تسبیح هستند، بچهها دانههای تسبیح، نخِ تسبیح پاره شود، دانهها متفرق میشوند.
==============
برادر: بَِرِه bεre، جمع برادرها: بَِرِی bεrey، خواهر: خووْآکَه xuwâka ، جمع: خوواکی xuwâki، برادر و خواهرها: بَِرِی خووْآکی bεrey xuwâki
فرزندان، پدر را «بَبَه baba» یا «آقاجان âqâ jân» و مادر را «نَنَهnana» صدا میزنند.
ضربالمثل مناسب :
: بَِرِی خووْآکی، هُشتُن گوشتی تُوْنی بَخورَن، هُشتُن اَستَِقُنی دیری مَنَِوَِنَن
bεrey xuwâki hošton gušti towni baxoran. hošton astεqoni diri manεvεnan.
: برادر و خواهر، گوشت تنِ یکدیگر را بخورند، استخوان یکدیگر را به دور نمیاندازند.
==============
زن بابا: پییَِر جَِنّییَه piyεr jεnniya
زن بابا از نظر مادر «هَوْو»: اُوْوَِسنییَه owvεsniya
هریک از زنهای بابا، از نظر یکدیگر «هوو» هستند.
ضربالمثل مناسب:
: وَختی کو مِی دَِنَِبو، ناچاری پی پییَِر جَِنینَه مَِشید بات «نَنَه».
vaxti ko mey dεnεbu. nâčâri pi piyεr jεnina mεšid bât nana.
: وقتی که مادر نباشد، از ناچاری به زن بابا میتوان گفت «مادر».
بچههای هَوُو از نظر یکدیگر:
اگر پسر باشد: اُوْوَِسنین پیر owvεsnin pir یعنی: پسرِ هوو.
اگر دختر باشد: اُوْوَِسنین دُتَه owvεsnin dota یعنی: دختر هوو.
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان: اُوْوَِسنین وَچِه owvεsnin vače یعنی: بچههای هوو.
ضربالمثل مناسب:
: اُوْوَِسنییَه بَخُسِه، ژین وَچَه مَنَِخُسِه. owvεsniya baxose. žin vača manεxose.
: هَوْو آرام بگیرد، بچهاش آرام نمیگیرد. یعنی: بچه هوو، طلبکارتر از خودِ هوو است.
==============
بچههای دو یا چند هَوُو:
اگر پسر باشد: جووْآزَه بَِرِه juwâza bεre یعنی: برادر ناتنی.
اگر دختر باشد: جووْآزَه خووْآکَه juwâza xuwâka یعنی: خواهر ناتنی.
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان: پییَِر جَِنین وَچِه piyεr jεnin vače
یعنی: بچههای زن بابا.
بچههای شوهر، از نظرِ زن بابا:
اگر پسر باشد: شی پیرši pir : پسر شوهر
اگر دختر باشد: شی دُتَه ši dota : دختر شوهر.
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان: شی وَچِه ši vače : بچه های شوهر.
==============
اگر زنِ بچهداری، شوهرش فوت یا متارکه کرده باشد و مجداً ازدواج کند، این مرد از نظر فرزندانِ زن: نَنِن شی nanen ši یا : مار شی mâr ši یا : مارَه شی mâra ši یعنی، شوهرِ مادر، نامیده میشود. فرزندان این زن و شوهر نسبت به یکدیگر ناتنی: جووْآزَه وَچِه juwâza vače یعنی: بچههای ناتنی میباشند.
فرزندِ پسرِ این زن از نظر شوهرِ جدید: جووْآزَه پیر juwâza pir یعنی، پسر ناتنی یا فرزند خوانده و فرزند دختر این زن از نظر شوهرش: جووْآزَه دُتَه juwâza dota یعنی، دختر ناتنی یا دختر خوانده، میباشد.
ضربالمثل مناسب:
: چُندَِر، گوشت مَنَِبو، جووْآزَه پیر، پیر مَنَِبو.
čondεr gušt manεbu. juwâza pir. pir manεbu.
: چغندر گوشت نمیشود، پسر ناتنی، پسر نمیشود.
==============
اقوام شوهر:
پدر شوهر: شی پییَه ši piya
مادر شوهر: شیمِی šimey
برادر شوهر: شیبَِرِه šibεre
خواهر شوهر: شیخووْآکَه šixuwâka
اقوام شوهر به طور عام: شی مَرتُمی šimartomi
ضربالمثل مناسب:
: شی مِی، تَلِه، شیخووْآکَه، تَلَه تُرش. simey. Tale. šixuwâka. tálatorš.
: مادر شوهر، تلخ است، خواهر شوهر، تلخ و ترش.
==============
وابستگانِ برادرِ شوهر:
زنِ برادرِ شوهر: یِرییَه yeriya یعنی: جاری.
فرزندِ برادرِ شوهر، اگر پسر باشد: شیبَِرار زییَه šibεrâr ziya یا: یَِرین پیر yerin pir
فرزندِ برادرِ شوهر، اگر دختر باشد: شیبَِرار زییا šibεrâr ziyâ یا: یِرین دُتَه yerin dota
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان برادر شوهر: شیبَِرار زییِه šibεrâr ziye یا : شیبَِرار وَچِه šibεrâr vače یا : یِرین وَچِه yerin vače
ضربالمثل مناسب:
: دو اُوْوَِسنی هُمدیگَِرُن هَلِه تُوْن مَِکَِرَن، دو یِیری، هُمدیگَِرُن هَلِه تَیی اییَه تَلین مَِنَِندَن.
do owvεsni homdigεron hale town mεkεran. do yεri homdigεron hale tayi iya talin mεnεndan.
: دو هوو (بالاخره) لباس یکدیگر را میپوشند، (ولی) دو جاری، لباس یکدیگر را در یک بقچه نمیگذارند.
==============
وابستگان خواهرِ شوهر :
همسرِ خواهرِ شوهر: شیخووْآکَِر شی šixuwâkεr ši
فرزندِ خواهرِ شوهر، اگر پسر باشد: شیخووْآکَِر زییَه šixuwâkεr ziya
فرزندِ خواهرِ شوهر، اگر دختر باشد: شیخووْآکَِر زییا sixuwâkεr ziyâ
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان خواهر شوهر: شیخووْآکَِر زییِه šixuwâkεr ziye یا : شیخووْآکَِر وَچِه šixuwâkεr vače
==============
پدر بزرگ و مادر بزرگ:
پدر بزرگِ پدری یا مادری: مَسین بابا masin bâbâ که او را: مَسین بَبَه masin baba هم مینامند .
مادر بزرگِ پدری یا مادری: مَسین نَنا masin nanâ که او را : مَسین نَنَه masin nana یا : نَنجونَه nanjona مینامند.
==============
زنِ پسر خانواده «عروس خانواده»:
از نظر پدر و مادر: وَوییَه vaviya
از نظر سایر فرزندان: بَِرار جَِنّییَه bεrâr jεnniya
==============
پدر عروس خانواده (از نظرِ پدر و مادرِ پسرِخانواده): وَوین پییَه vavin piya
مادر عروس خانواده (از نظر پدر و مادرِ پسر خانواده): وَوین مِی vavin mey
برادر عروس خانواده (از نظر پدر و مادرِ پسر خانواده) : وَوین بَِرِه vavin bεre
خواهر عروسِ خانواده (از نظر پدر و مادرِ پسرخانواده): وَوین خووْآکَه vavin xuwâka
پدر عروسِ خانواده (از نظر برادر و خواهرِ پسرخانواده): بَِرار جَِنین پییَه bεrâr jεnin piya
مادر عروسِ خانواده (از نظر برادر و خواهرِ پسر خانواده): بَِرار جَِنین مِی bεrâr jεnin mey
اقوام عروسِ خانواده (از نظر پدر و مادر پسر خانواده): وَوین مَرتُمی vavin martomi
ولی از نظر برادر و خواهرِ پسر خانواده: بَِرار جَِنین مَرتُمی bεrâr jεnin martomi
ضربالمثل مناسب:
وقتی پدر و مادر، از سوی پسرشان که متمایل به اقوام همسرش می شود، بیتوجهی میبینند، از حرصشان میگویند:
: پییَِرَهمار دَِل بَِه وَچُنَه، وَچُن دَِل بَِه اَِسبَه شَِغالُن.
piyεramâr dεl bε vačona. vačon dεl bε εsba šεqâlon.
: دل پدر و مادر نزد بچههاست، دل بچهها به سگ و شغال. (منظور اقوام عروسشان است).
==============
وابستگانِ برادرِِ زن، از نظر مرد:
برادرِ همسر: جَِنّییَه بَِرِه jεnniya bεre جمع: جَِنّییَه بَِرِی jεnniya bεrey برادران همسر.
زنِ برادرِ همسر: جَِنین بَِرار جَِنّیَه jεnin bεrâr jεnniya
فرزندِ برادرِ همسر، اگر پسر باشد: جَِنین بَِرار زییَه jεnin bεrâr ziya
فرزندِ برادرِ همسر، اگر دختر باشد: جَِنین بَِرار زییا jεnniya bεrâr ziyâ
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان برادر همسر: جَِنّییَه بَِرار زییِه jεnniya bεrâr ziye یا : جَِنّییَه بَِرار وَچِه jεnniya bεrâr vače
==============
وابستگان خواهر همسر «خواهر زن» از نظر مرد:
خواهرِ همسر: جَِنّییَه خووْآکَه jεnniya xuwâka
شوهرِ خواهرِ همسر «باجناق»: باجَه bâja
فرزندِ خواهرِ همسر، اگر پسر باشد: جَِنّییَه خووْآکَِر پیر jεnniya xuwâkεr pir یا : باجِه پیر bâje pir
فرزندِ خواهرِ همسر، اگر دختر باشد: جَِنّییَه خووْآکَِر دُتَه jεnniya xuwâkεr dota یا : باجِه دُتَهbâje dota
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندانِ خواهرِ همسر: جَِنّییَه خووْآکَِر زییِه jεnniya xuwâkεr ziye یا : باجِه وَچِه bâje vače
نسبت شوهر هر یک از دختران خانواده با یکدیگر «باجناق» به زبانِ سمنانی: باجَه bâja
ضربالمثل مناسب:
: ژییانَه، ماشینَه مَنَِبو، باجَه، فامیل مَنَِبو.
žiyâna. mâšina manεbu. bâja. fâmil manεbu.
: ماشینِ ژیان ماشین نمیشود، باجناق، فامیل نمیشود.
==============
فرزندان پسر خانواده «نوه» از نظر پدر و مادر : از نظر برادران و خواهران:
اگر پسر باشد: پیرَِرزییَه pirεr ziya : بَِرار زییَه bεrâr ziya
اگر دختر باشد: پیرَِر زییا pirεr ziyâ : بَِرار زییا bεrâr ziyâ
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان :
: پیرَِر زییِه pirεr ziye : بَِرار زییِه bεrâr ziye
نوههایِ پسری و دختری، باهم: زَکَه زاندِه zaka zânde
==============
زنِ دو پسر از یک خانواده «جاری» از نظر پدر و مادر: از نظر سایر برادران و خواهران:
: یِریyέri : بَِرارُن جَِنی bεrâron jεni
==============
شوهر دختر خانواده «داماد» از نظر پدر و مادر: از نظر سایر برادران و خواهران «آیزنه»:
: زُوْما zowmâ : زُوْما zowmâ
پدر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه پییَه zowme piya
مادر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه مِی zowme mey
برادر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه بَِرِه zowme bεre
خواهر داماد خانواده (از نظر پدر و مادر و خواهر و برادر): زُوْمِه خووْآکَه zowme xuwâka
اقوام داماد خانواده به طور کلی: زُوْمِه مَرتُمی zowme martomi
ضربالمثل مناسب:
: شی ای چییَه کو میشی دِه، تَهرَه اَِنجیلَِتِه مَریژی مییارِه.
ši i čiya ko miši de. tara εnjilεte mariži miyâre.
: شوهر چیزی است که «اگر» به موش بدهی، برای تو انجیر خشک و مویز میآورد.
ضمناً، زنی که خیلی شوهرش را دوست داشته باشد، افراد حسود اصطلاحاً در موردش میگویند: شییَِکییِه šiyεkiye یعنی، شوهری است، شوهر دوست است. (شوهرطلب است).
==============
فرزندان دختر خانواده «نوه» از نظر پدر و مادر دختر : از نظر سایر برادران و خواهران:
اگر پسر باشد: دُتَِر زییَه dotεr ziya : خووْآکَِر زییَه xuwâkεr ziya
اگر دختر باشد: دُتَِر زییا dotεr ziyâ : خووْآکَِر زییا xuwâkεr ziyâ
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت آنان :
: دُتَِر زییِه dotεr ziye : خووْآکَِر زییِه xuwâkεr ziye
نوههای پسری و دختری، باهم از نظر پدر و مادر: زَکَه زاندِه zaka zânde
==============
گویا نوههای دختری عزیزتر از نوههای پسری هستند، در این مورد داستانی وجود دارد بدین شرح: زنی در حال رفتن به خانه بود که یکی از همسایگان قدیمی، او را میبیند، ضمن احوالپرسی از خودش و همسرش، جویای حال دختر و داماد و پسر و عروسش میشود. ضمن احوالپرسی از او میپرسد: راستی تَه وَوییَه چُندی وَچِه دارِه؟ râsti ta vaviya čondi vače dare؟ : راستی عروست چند تا بچه دارد؟. زن که چندان دلِ خوشی از عروسش نداشت، جواب میدهد: سَری تَختِه بَِشُشت هِیْرَه sari taxte bεšošt heyra یعنی: سرِ تخته بشورن، سه تا. چنان «سه» را با شدت و حدّت میگوید که انگار «سی» تاست.
آنگاه آن زن جویای تعداد فرزندان دخترش میشود و میپرسد، :راستی، تَه دُتَه چُندی وَچِه دارِه؟ râsti ta dota čodi vaε dare؟: راستی، دخترت چند تا بچه دارد؟ زن جواب میدهد: تَه دِّوْر بَگَِردون، شَشکی taddowr bagεrdun šaški یعنی: به دورت بگردم، شش تا. اینجا عدد «شش» را چنان با ملایمت میگوید که پنداری «یکی» است.
==============
عنوان برادرِ پدر «عمو» و وابستگان:
عمو: عامی ,âmi
زن عمو: عامی جَِنّییَه ,âmi jεnniya
پسر عمو: عامی پیر ,âmi pir
دختر عمو: عامی دُتَه ,âmi dota
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان عمو: عامی وَچِه ,âmi vače
شعری کودکانه :
: آتَِشگیر و آتَِشگیر، عامی جَِنی جان مو کَش گیر.
âtεšgir-o âtεšgir. ,âmijεni jân mo kašgir.
این جمله آهنگین در مورد زن دائی (دایی جَِنی جان) هم گفته میشود.
==============
عنوان خواهرِ مادر «خاله» و وابستگان :
خاله: حالا hâlâ که او را «حالَه hâla» صدا میزنند.
شوهر خاله: حالِن شی hâlen ši
پسر خاله: حالِن پیر hâlen pir
دختر خاله: حالِن دُتَه hâlen dota
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان خاله: حالِن وَچِه hâlen vače
ضربالمثل مناسب: نه عامی پییَه مَِبو، نَه حالا مِی. na ,âmi piya mεbu na hâlâ mey.
: نه عمو پدر میشود، نه خاله، مادر.
==============
عنوان خواهرِ پدر «عمّه» و وابستگان:
عمّه: عَمّا ,amma که او را «عَمَّه ,amma» صدا میزنند.
شوهر عمّه: عَمِّن شی ,ammen ši یا: عَمَّه شی ,amma ši
پسر عمّه: عَمَّه پیر ,amma pir
دختر عمّه: عَمَّه دُتَه ,amma dota
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان عمّه: عَمَّه وَچِه ,amma vače
==============
عنوان برادرِ مادر «دائی» و وابستگان :
دایی: دایی dâyi
زن دایی: دایی جَِنّییَه dâyi jεnniya
پسر دایی: دایی پیر dâyi pir
دختر دایی: دایی دُتَه dâyi dota
به طور عام و بدون در نظر گرفتن جنسیت فرزندان دایی: دایی وَچِه dâyi vače
آن شعر کودکانه درمورد زن عمو، گاهی برای زندایی هم خوانده میشود.
: آتَِشگیر و آتَِشگیر، دایی جَِنی جان مو کَش گیر.
âtεšgir-o âtεšgir. dâyijεni jân mo kašgir.
==============
این افراد هم جایگاه خاصی در خانواده دارند:
زنِ حامله: تَِلَه دارَه جَِنیکا tεla dâra jεnikâ
زائو: چِلِئییَه čeleiya
ماما: قابَِلا qâbεlâ
نوزاد: شَِتی وَچَه šεti vača
==============
این عناوین هم در خانواده گفته میشود:
سقط جنین کردن: وَچَه پَشتی کَِرییُن vača paŝti kεrdiyon.
یا: تَِلَه پَشتی کَِردیُن tεla paŝti kεrdyon.
یا: وَچَه بُووَِندیُن vača bowvεndiyon.
طلاق دادن: طَِلاق بَِدّیُن tεlâq bεddyon
طلاق گرفتن: طَِلاق هاگیتّیُن tεlâq hâgittiyon
زنِ بيوه: ویوَ جَِنیکا viva jεnikâ: ویوا vivâ
مرد بیوه: ویوَه میردَِکا viva mirdεkâ: ویوَه viva
مرد یا جوان بدون زن: عَزَِب azεb
گویشور و پژوهشگر زبان سمنانی
ذبیحالله وزیری «وزیری سمنانی»
1392/02/20